Кытай Эл Республикасынын Орто Азияга болгон саясаты

Аккозу уулу Барат

Эл аралык мамилелер бөлүмүнүн 3-курсунун студенти

МНУ – Эл аралык Кантөрө Шарипович Токтомаматов атындагы университети

Жалал-Абад шаары, Кыргызстан.

Аннотация:

Бүгүнкү күндө дүйнөдөгү эң чоң экинчи экономикага ээ жана өтө тездик менен өнүгүп келе жаткан Кытай мамлекети мындан да өнүгүүгүүнүн жолунда өндүрүш үчүн дагы да көп табигый кен байлыктарга жана даяр өндүрүшүнү сатканы жаңы базарларга жана бул экөөсү үчүн тең логистикалык жолдорго муктаждыгы бар. Кытай өзүнөн кыйла экономикалык алсыз бирок табигый кен байлыктарга бай Орто Азия мамлекеттерине өз кызыкчылыгы үчүн уюштурган “Шанхай кызматташтык уюму” жана “Бир алкак-бир жол” долбоорунун алкагында Орто Азия мамлекеттери үчүн өзүнүн кызыкчылыктарына ылайыктуу саясат жүргүзүүдө. Өзүнөн кыйла чоң күч болгон кошуна Кытай менен жүргүзгөн саясатында Орто Азия мамлекеттери өз кызыкчылыктарын канчалык коргой алууда деген чоң суроо жаралат. Бул макалада Кытайдын Орто Азия өлкөлөрүнө жасаган саясатын сөз кылабыз.

Ачкыч сөздөр: Орто Азия мамлекеттери, Кытай, кызыкчылык, саясат.

Мындан болгону 30 жыл алдын комунисттик Кытай Эл Республикасынын идеологиялык бир тууганы болгон Советтер Союзунун ыдырашы менен Орто Азия аймагында эгемендүү беш мамлекет Казакстан, Кыргызстан, Өзбекстан, Тажикстак жана Түркменистан курулат. Ага чейин Советтер Союзунун курамына кирген Орто Азия аймагына карата өз кызыкчылыгына жараша саясий кадамдарын жасай албаган Кытай үчүн эми майдаланып, жаңы эле курулган, өзүнөн алда канча алсыз мамлекеттер пайда болот жана Орто Азия мамлекеттери үчүн жаңы саясий стратегиясын түзүүгө мүмкүнчүлүк жаралат. Советтер Союзу кулап, жаңы көз карандысыз эгемендүү мамлекеттер  курулганына 30 жыл болсо да Советтер Союзунун мураскери болгон Россия Федерациясы Орто Азиядагы таасирин сактап келет. Бул жагдайга каршы Кытай өтө куулук менен Россия менен катуу карама-каршы пикир келишпестик жаратпастан жумшак күчү менен аймактагы мамлекеттерди кайра төлөй албай турган деңгеелдеги кредит, карыз берүү менен карыз тузагына түшүрүп, Орто Азия мамлекеттерин өзүнө экономикалык жактан көз каранды кылуунун саясатын жүргүзүүдө. Мындай саясатын жүргүзүүнү Советтер Союзунан бөлүнүп чыккан Орто Азия мамлекеттеринин эгемендүүлүгүн алгачкылардан болуп таануу менен баштаган. Артынан 1992-жылдын 2-январы Өзбекстан менен, 3-январда Казакстан менен, 4-январда Тажикстан менен, 5-январда Кыргызстан менен жана 6-январда Түркменистан менен дипломатиялык мамилелерин кураар замат өзү үчүн өтө маанилүү болгон маселелерди чечүү үчүн сүйлөшүүлөрдү баштаган. Ал маселелер Советтер Союзунан калган такталбаган тартышмалуу чек ара аймактары жана ал чек ара аймактыранда жайгашылган көп сандагы аркерлердин саны болчу жана өзгөчө Кытай мамлекетин кайгырткан Кытай Эл Республикасынын карамагына кирип калган Орто Азия мамлекеттери менен чектеш Чыгыш Туркистан аймагы болчу, жергиликтүү калктын көпчүлүгүн түзгөн Уйгур түрктөрүнүн да теги бир болгон бир тууган Өзбек, Кыргыз, Казак, Түркмөн элдериндей көз карандысыз мамлекет куруу үчүн аракеттеринин башталышын алдын алуу болчу. Тактала элек талаш чек ара аймактарын тактап чийүү менен өз аймагындагы Уйгурлардын кошуна Орто Азиядагы тууган элдери менен байланышын кесип, Чыгыш Туркистан аймагында өз бийлигин бекемдеген. Бул максаттарга жетүү үчүн өз таасири астында Шанхайда Орто Азия мамлекеттеринин башын бириктирип, башында чек ара маселелерин чечүү үчүн гана башталган кийинчерээк аскердик кызматташууга да өткөн Шанхай кызматташтык уюмунун түзүлүшү 1996-жылдын 26-апрелинде Шанхайда Казакстан, Кыргызстан, Тажикстан, Кытай Эл Республикасы жана Россия Федерациясынын лидерлери тарабынын “Чек ара аймактарда аскер ишенимин тереңдетүү боюнча макулдашууга” кол коюу менен Шанхай бешилтиги болуп негизделет. 2001-жылдын 15-июнунда Шанхайда бул жолу Өзбекстандында кошулуусу менен Шанхай кызматташтык уюму (ШКУ) ─ Кытай Эл Республикасы, Казакстан, Кыргызстан, Россия Федерациясы, Өзбекстан жана Тажикстан тарабынан эл аралык уюм болуп негизделет. 1994-жылдын апрель айында болуп өткөн дагы бир маанилүү окуя Кытай Эл Республикасынын Премьер-министри Ли Пэндин Казакстан, Кыргызстан, Тажикстан жана Өзбекстанга жасаган расмий иш сапары болгон. Кытай Премьер-министри Ли Пэндин расмий сапары учурунда Орто Азия мамлекеттери менен соода-экономикалык мамилелерди жакшыртууга багытталган алты сунушунан бири транспорттук байланыш шарттарын жакшыртуу жана жаңы Жибек жолун куруу болчу. Бул менен тарыхый Улуу Жибек жолунун жаңылануусу башкача айтканда күнүбүздөгү дүйнөлүк эң чоң долбоорлордон бири болгон “Бир алкак-бир жол” долбоору 2000-жылдарга чейин эле сөз боло баштаган.

Кытай дагы да экономикалык чоңоюу үчүн, Кытайдан башталып Европага чейин узаган жаңы заманбап Жибек Жолун курууну 2013-жылы лидер Си Цзиньпин Казакстанга жана Индонезияга жасаган иш сапарында Жибек Жолунун Экономикалык алкагы жана 21-кылым Деңиз Жибек Жолунун биргелешкен долбоорлору үчүн “Бир алкак-бир жол” долбоорунан сөз ачкан. Глобалдык экономиканын келечегин өзгөртө турган “Бир алкак-бир жол” долбоору Азиянын эң чыгышынан Атлантика океанынын Европалык жээктерин бириктире турган жана 65тен ашуун мамлекетти өзүнө камтыган долбоордун жалпы бюджети ар кандай булактардын эсеби боюнча 1 триллион доллардан 9 триллион долларга чейин деп болжолдонууда. Кытай менен Европаны байланыштырган жаңы Жибек жолунда куруусу пландалган темир жолдор, транспорттук жолдор жана газ турбаларынынан турган бул долбоордо Орто Азия өтө маанилүү орунда турат. Кытайдын батышка узаган жолунда борбордук орто колидорунда Орто Азия турат. Кытай “Бир алкак-бир жол” долбоорунун алкагында Казакстанда темир Казакстан-Түркменистан-Иранды байлаган темир жолун курууда, Өзбекстан-Кыргызстан-Кытай темир жолун куруу үчүн аракеттер жасалууда, Кыргызстан үчүн өтө маанилүү болгон “Түндүк-Түштүк” альтернативдик жолун Кыргызстанга берилген кредиттин эсебинен Кытай фирмалары курууда. Кытай бул сымал ар түрдүү ири долбоорлорду колдоп кредит берүү менен ал өлкөнү өзүнө карыздар кылууда жана ал долбоорлордун курулушун Кытай фирмаларына берүү менен өзүнүн жарандарын да жумуш менен камсыздап, башка мамлекетке кредитке берилген акчаны кайра эле Кытай фирмаларын алуусун камсыздоо менен акчанын Кытай экономикасына кайтып келүүсүн камсыздап жатат. Жыйынтыгында Кытай фирмалары ири долбоорлорду ишке ашырып ири киреше табууда жана өлкөсүнө салык төлөөдө ошондой эле жүз миңдеген жараны иш менен камсыздалууда жана эң башкысы кредит алган өлкөлөр Кытайга карыздар болуп экономикалык көз карандысыздыкка кирүүдө. Кээ бир өлкөлөрдүн мындай карыз тазагын билип турса да Кытайдан карыз алышканынын себеби Кытай Россия же Америка сыяктуу саясий шарт кошпостон жана башкаларга салыштырмалуу төмөнкү пайыздар менен оңой эле миллиондогон долларларды карызга бере салышкандыгында. Мындай карыз тузагына белинен баткан Тажикстан болсо Кытайга болгон карызынын натыйжасында тоолуу Бадахшан аймагынан миң километр квадраттык жерди Кытайга берүүгө аргасыз болду. Кытай мамлекетинин Орто Азия өлкөлөрүнө кайра кайтарып бере албасын деген ниетте кредиттерди берип өзгөчө көңүл буруп жатканынын себеби “Бир алкак-бир жол” долбоорунун алкагында Орто азия өлкөлөрү Европага узаган өтө маанилүү борбордук орто колидордо тургандыгы үчүн Орто Азия мамлекеттерине карата өзүнүн таасирин күчөтүүнүн аракетин жасоодо. Орто Азия мамлекеттери менен чектешкен Кытай карамагындагы Чыгыш Туркистан аймагында да “Бир алкак-бир жол” долбоорунун коопсуздугун бекемдөө максатында Чыгыш Туркистандагы түрк тектүү мусулман улуттарга өзгөчө көпчүлүктү түзгөн 30 миллиондой адамдан турган уйгур туугандарыбызга карата басымды күчөтүп аларды кайра тарбиялоочу лагерлер деп атаган камакканаларында манкуртташтыруу кытайлаштыруу саясатын жүргүзүп келе жаткандыгы баарыбызга белгилүү. Орто Азиядагы түрк тектүү мамлекеттер бир тууган Чыгыш Туркистандагы мусулман элдерине карата жасалып жаткан жан кейитеерлик мамилени көрүп турса да бир жардам колун сунмак түгүл сөз менен болсо да Кытайга каршы сөз айта албаган деңгеелде экендиги өкүнүчтүү. Жок дегенде Кытай мамлекети менен мамиле жасап, кредит алууна пландап жатканда Орто Азия презденттери Чыгыш Туркистандын абалын жана Кытай менен жакындан мамиле куруунун кесепеттерин кайра-кайра жакшылап ойлонуп көрүүсүндө пайда бар.

Колдонулган булактардын тизмеси:

• Википедия: https://ru.wikipedia.org/wiki/Один_пояс_и_один_путь
• Кыргыз Туусу гезити: http://kyrgyztuusu.kg/?p=23437
• İNSAMER: https://insamer.com/tr/cinin-orta-asya-politikalari_1942.html
• http://www.ayu.edu.tr/static/kitaplar/cin_ortaasya_raporu.pdf
• https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/896520
• https://kabarlar.org/news/117566-kitaj-zabral-u-tadzhikistana-1-tys-kv-km-zemli-za-dolgi-teper-zabiraet-transportnye-marshruty-i-mestorozhdenija.html

1) Кыргызстанда 120 продуктунун ичинен 117синин баасы өстү. Мунун баары биздин азык-түлүк коопсуздугубуз начар экенин көрсөтөт. Кыргызстан өзүн өзү камсыздай албаган өлкө болуп саналат. Башка мамлекеттерге толук кандуу көз каранды. Кыргызстан 2019-жылы башка өлкөлөрдөн жалпы 4 млрд. 989 млн. долларлык товар импорттоп келген болсо, 2020-жылы импорттук көрсөткүч 3 млрд. 684 млн. долларды түздү. Тактап айтканда, чет жактан бир жылда 1 млрд. 305 млн. долларлык товар келбей калды. Буга карона вирус жайылып, чек аралардын жабылышы себеп болгон.
Мындан тышкары атамекендик ишканалар өндүргөн товарлар да сезилерлик көлөмдө кыскарганын көрсөтүүдө. Бул болсо кайсы бир товарлардын тартыштыгын жаратты. Капитализмдин табиятына ылайык, дефицит бул – кымбатчылыктын бир булагы болуп саналат. Жөнөкөйлөп айтканда, кайсы товар тартыш болсо, таңкыстык жаралса, анын баасы көтөрүлө баштайт.

2) Доллар кымбаттап, сомдун күчү жоголду. 2020-жылдын 1-январында расмий курска ылайык 1 АКШ доллары кыргыздын 70 сомуна барабар болгон. Ушул күндөрү анын расмий наркы 84 сомдун тегерегинде кармалып турат. Ортодо 14 сом айрыма бар. Демек, мурда сырттан келчү бир товар 5 доллар турса, ал учурда 70 сомдук курс менен 350 сом болчу. Азыр болсо ушул эле товар 85 сомдук курс менен санаганда 425 сомго бааланып калып атпайбы.
Сырттан товар алып келчү биздеги бардык компаниялар келишимдерин жалаң доллар менен түзүшөт. Демек, алар сомго алганда мурдагыдан кымбат баага сатып алышууда. Ушунтип доллар көтөрүлгөн сайын товарлар кымбаттай берет.

3) Ири пайдага жетүү максатында ортомчулар же чайкоочулар кайсы бир товарларды жасалма түрдө көтөрүп жиберген учурлар да бар. Өзгөчө былтыр карантин учурунда ун, дары кескин кымбаттап кеткени буга мисал болот.

Эми караңыз сырттан келген товарлардын баасын же доллардын өсүшүн Кыргызстан көзөмөлдөй алабы? Албетте жок! Демек кымбатчылыкты токтотуп калуу Кыргыз бийлигинин колунан келбейт. Бул сырткы күчтөргө, күчтүү жетекчи мамлекеттердин саясатына байланыштуу болот. Ал эми ал капиталисттик мамлекеттер эч качан бирөөнүн кызыкчылыгына карабайт. Өз кызыкчылыгын гана ойлойт. Бизге окшогон өлкөлөр жакырлашып, көз карандылыгы дагы да күчөп бара берет.

Жогорудагы маселени үстүртөн алганда ушундай. Эгерде бул көйгөйдү дагы да тереңдеп, ар бирин деталдуу айтсак жардан учуп бараткан өлкө экенибизди гана билебиз.

Эми сизге суроо! Буга чечим кандай? Ким чече алат муну? Көз карандылыктан чыкса болобу? Болсо кантип?

Автор: Ислам Кылычбеков

Ислам чакырыгынын жана дааватынын максаты диндин ички маңызын адамзатка жеткирүү болуп саналат. Исламда мажбурлоо, кыстоо жолу менен динге киргизүү деген нерсе жок. Мындай жорук динибиз үчүн жат көрүнүш. Кандай гана жагдай болбосун, адамдарга христиан динин таңуулоо жана баптис кылдыруу – Христиан миссионерчилигинин негизги максаты. Миссионерлердин лидери Павлус өзүнүн бир катында мындай деп жазган: «Мен эркин кишимин. Эч кимдин кулу эмесмин. Ошентсе да адамдарды өзүмө ийгерүү үчүн көбүнүн кулу болдум. Жөөттөрдү ийгерүү үчүн жөөтчө аракет жасадым. Алардын шариятына баш ийбедим, бирок, алардын шариятчыларын ийгерүү үчүн шарияттарына баш ийгендей болуп көрүндүм.

Иса Масихтин мыйзамдарын тутунганыма карабастан, эч бир мыйзамга баш ийбегендерди ийгерүү үчүн ошолордой көрүндүм. Алсыздарды ийгерүү үчүн аларга кошулуп алсыз болдум. Эмне болсо да болду, кээ бирлерин куткаруу үчүн түрдүү кейипкер болдум». Каттын мазмунунан маалым болгондой, Павлус максатына жетүү үчүн эрежелерди жыйыштырып коюп, бүт нерсеге башын салып көргөн. Ислам дининде болсо, шариятка байланышкан максаттарга туура эмес жолдор менен барууга тыюу салынган. Бурмаланган Христиан дининде мындай жаңылыш усул мурдатан жүзөгө ашырылып келет. Ушундай кубулмалыгынан жана негизсиз усулга таянгандан улам, элдерди динге үгүттөйбүз деп олтуруп, кайра динден суутуп, натыйжада, нукуралыгынан тайып, жоголуп бараткан учуру.

Миссионерлердин барган жеринде ар башкача кубулуп турушу, элдин динге болгон түшүнүгүн өзгөрткөн. Мунун натыйжасында Христиан дини ар түрдүү секталарга бөлүнүп, ар башка пикирди жамынган диний уюмдар пайда болгон. Христиандаштыруу аракетинде миссионерлердин социалдык жана саясий жактан кыйын абалда турган кембагалдын, талоонго кабылган азчылыктын, согуштан же табигый кырсыктан жабыркаган элдердин муктаж абалынан пайдаланып, материалдык жана моралдык кризисти эксплутациялашы – адамдардын ыйманын сатып алуу дегендикке гана жатат. Азуусунан кан тамган империализм менен камыр жумур мамилесинен улам, миссионерликтин түпкү максаты дин эмес, саясат жүргүзүү экендигин аңдоого болот. Кайсы өлкөнү максат кылышса, биринчи иретте ал мамлекетке жайгашкан соң, окуу борборлорун, чет тилдерин үйрөтүүчү курстарды ачып жана элге пайдалуу көрүнгөн ар кандай иш-аракеттердин көшөгөсүнүн артында христиандаштырууга жан үрөп жатышат. Павлустун усулун колдонгон бүгүнкү миссионерлер «такийяны»-«кубулууну» эң мыкты өздөштүрүшкөн. Алар өздөрүнүн чыныгы жүзүн жашырышып, көпчүлүктүн көңүлүнө жагуу үчүн ар башкача кубулууну иш-аракеттин негизи деп билишет. Масе- лен, бир мусулман өлкөнү бутага алган болсо, аларга жагынуу же коопсуз көрүнүү үчүн, Курандын аяттарынан окушат, мусулмандарча кийинишет, «поп» дегендин ордуна «устаз», «чиркөө» дегендин ордуна «мечит» өңдүү Ислам динине тиешелүү сөздөрдү колдонушат. Адамдарды дининен чыгарып, өздөрүнө ийгерип алуу үчүн христианчылыкты көмүскөгө катуу – алардын сактануу эрежеси экенин эстен чыгарбоо абзел. Миссионерлердин биз билген жана билбеген дагы далай методдор менен жан үрөп иштеп жатканын аңдадык. Эми эмне кылышыбыз керек? Албетте, ар бир мусулмандын милдети: Өз балдарына жетиштүү таалим-тарбия берүү, өз динин бекем үйрөтүү, ибадаттардын аткарылышын көрсөтүү, адеп-ахлакты өзү жашап үлгү болуу, ар тараптан жардамчы болуу жана көзөмөлдөө. Мусулмандар жок дегенде миссионерлердин бурмаланып, бузулган динин эмес, кажыбас кайратын, талыкпас эрктүүлүгүн көрүп, уялышы керек. Бузулган динге болгон аракетинен намыстанып, эң таза, нукура Ислам динин күнүмдүк турмушта жашап, үгүт-насаат иштерин таштабай улантып кетиши керек. Исламдай улуу жакшылыктын акысын эч убакта кайтара албаспыз, ошентсе да, Пайгамбарыбыз мураска таштап кеткен мусулмандык жоопкерчилигибизге кайдыгер мамиле кылганды токтотолу! Маркум акын Мехмед Акиф мусулмандардын бул өңүттөгү өксүгүнө ишаарат кылып мындай деген: «-Миссионерлер күн-түн дебей жан-үрөшөт, биздин аалымдар Кудайдан вахий күтүшөбү билбейм, ыкшоо тартып жүрүшөт».

Автор: Ислам Кылычбеков